Lozan Antlaşması’na göre İngiliz, Fransız ve İtalyanların işgale ettikleri yerleri boşaltmasına dair “Tahliye Protokolü” imzalanmıştı. Protokolün birinci maddesi şöyleydi:
2- Lozan’da kararlaştırılan barış antlaşması ve öteki senetlerin TBMM’ce onaylanmış olduğu Müttefik Devletler’in İstanbul’daki Yüksek Komiserleri’ne bildirilir bildirilmez, sözü geçen devletlerin birlikleri, işgal etmekte oldukları toprakların boşaltılması işlemlerine başlayacaklardır.
3- İsmet Paşa yurda dönmeden, İstanbul’un tahliyesi sırasında görevlendirilmek üzere Tahliye ve Teslim Komisyonu’nun kurulması kararlaştırıldı. Bu komisyon müttefiklerin tahliye esnasında teslim ettikleri malların teslim alınması ile ilgili işleri yürütecekti.
4- Selahattin Adil Paşa’nın başkanlığını yaptığı komisyon 5 Ağustos’ta ilk toplantısını yaptı. Bu toplantıda işgal altındaki bölgelerin özellikle de İstanbul’un ne şekilde tahliye edilip teslim alınacağı meselesi görüşüldü. Her şey eksizsiz gediksiz teslim alınmalıydı.
5- İtilaf Devletleri de tahliye hazırlıklarını tamamlanmış gibiydiler. İstanbul’da mevcut işgal kuvvetleri taburlarının şehirden ayrılma sıraları ve depolardaki askeri eşya ile mühimmatın nakledilmeleri hazırlıklarına ilişkin plan tamamen tespit edilmişti.
6- 23 Ağustos 1923’te Lozan Barış Antlaşması TBMM’nce onaylandı. Aynı günün akşamı saat 22’de İsmet Paşa tarafından işgal yerlerinin boşaltılması konusunda İngiliz, Fransız ve İtalyan yüksek komiserliklerine şu cümleleri içeren bir nota verildi:
7- Fransız, İngiliz ve İtalya Fevkalâde Komiserliklerine,
Ankara: 23 Ağustos 1923
Zât-ı âlîlerince ma’lûm olduğu üzere düvel-i müttefike tarafından işgal edilen Türkiye arazisinin işbu notanın tarih-i tebliğinden itibaren tahliyesine ibtidâr olunacaktır.
“Hissiyât-ı fâikamın kabûlünü ricâ eylerim.
İsmet
8- 24 Ağustos 1923’te Anadolu cihetindeki İngiliz birliklerinin tahliyesi başladı. İngilizler Gebze ve Şile’deki kuvvetlerini çektiler. Bostancı, Erenköy, Feneryolu ve Maltepe cihetlerindeki İngiliz birlikleri ağırlıklarını Haydarpaşa’ya nakletmeye devam ettikleri gibi kendileri de büyük ölçüde nakliye gemilerine bindirildiler.
9- 25 Ağustos’ta Mekteb-i Tıbbiye binasının İngiliz işgali altında bulunan kısmı boşaltıldı. Tahliye ve teslim işlemi sırasında İstanbul Kumandanlığı Erkan-ı Harbiyesi’nden Sertabip Hüseyin Kadri, Mekteb-i Tıbbiye Müdürü Faik Beylerle kumandanlık inşaat müdürü, jandarma kumandanı vs kişiler hazır bulundular. Binanın teslim edildiğine dair zabıtname düzenlendi.
10- 26 Ağustos’ta İngiliz işgal kuvvetleri tahliye etmeye başladıkları Erenköy, Bostancı ve Maltepe’deki askerlerini tamamen çektiler. İngilizlerin Bostancı’da telefon hattını toplamak üzere kalan son iki askeri de buradan ayrıldılar ve Haydarpaşa’da vapura bindirildiler.
11- 27 Ağustos’ta Erenköy ve Bostancı taraflarındaki kalan son hususi binaların tahliye ve teslim alınması işlemlerine devam edildi. Galata Rıhtımı’nda da tahliye faaliyetine başlandı.
12- 28 Ağustos’ta İngilizler Tarabya, Harbiye, Taksim ve Beyoğlu’nun çeşitli yerlerinden Tophane Rıhtımı ve civarına nakledilen ağırlıkları Galata Rıhtımı’ndan vapurlara yüklediler. Yeşilköy’den vagonlara yüklenen tayyare parçaları Sirkeci’ye ve oradan nakliye gemilerine nakledildiler.
13- 29 Ağustos’ta Haydarpaşa İstasyonu’nun İngiliz işgali altında bulunan kısmı demiryolları idaresine teslim edildi. Erenköy ve Maltepe mıntıkalarında tahliye faaliyeti oldukça fazla ilerledi.
14- 30 Ağustos’ta İngilizlerin Yeşilköy mıntıkasında başladıkları tahliye faaliyetine devam edildi. Bu faaliyet çerçevesinde Yeşilköy’den sekiz yüz sandık içinde İngiliz tayyarelerinin bombaları trenle Sirkeci’ye getirildi ve oradan nakliye gemisine yüklendiler.
15- 31 Ağustos’ta Anadolu Kavağı’nda lağvedilmiş olan Karadeniz Boğazı Mevkii Müstahkem Kumandanlığı binası ve Tahlisiye İdaresi müttefikler tarafından boşaltılarak Tahliye ve Teslim Komisyonu’na teslim edildi.
16- 1 Eylül’de İngilizler tahliye ettikleri Kadıköy Otomobil Tamirhanesi ile Ortaköy’de İngiliz Yüksek Komiserliği’nin işgali altında bulunan ve tahliyesi tamamlanmak üzere olan 25. Kolordu Kışlası’nı da teslim ettiler.
17- 3 Eylül’de İngilizler de Ermeni yetimhanesi olarak kullandıkları Ortaköy’deki Tabya Kışlası’nı tahliye ederek Türk jandarmasına teslim ettiler. Ortaköy’de kalan bazı barakalar ve küçük binaları da tahliye etmeye başladılar.
18- 6 Eylül’de Okmeydanı’ndaki Telsiz Telgraf İstasyonu’nun teslim edilmesine başlandı. Yeşilköy’deki İngiliz tayyareleri tamamen buradan nakledildi. Taşkışla’da bulunan İngiliz taburu da bir vapura bindirilip gönderildi.
19- 8 Eylül’de Okmeydanı’ndaki Telsiz İstasyonu birçok eksiği olduğu halde İngilizlerden teslim alındı. 9 Eylül’de Yine İstanbul’da İngilizlere ait altı top ve bir batarya ile Tophane’de bulunan dört adet top sevk edilmek üzere nakliye gemisine yüklendi. Mesadet Hanı’nı tahliye edildi.
20- 10 Eylül’de İngilizler İngilizler yine Maslak Kasrı’nı da tahliye ettiler. 12 Eylül’de İngilizlere ait olup Tophane’de malzeme halinde bulunmakta olan dört sahra topu vapura yüklendi.
21- 14 Eylül’de İstanbul’da İngilizlere ait yedi buçukluk bir top ile bir miktar nakliye aracı, üz yirmi silahlı asker ile üç yüz kadar hayvan İngiltere’ye gönderilmek üzere vapura yüklendi.
22- 17 Eylül’de İngilizler Beyoğlu mıntıkasında da işgal ettikleri mevki ve binalardaki ağırlıkları nakletmeye devam ettiler. Kâğıthane, Maslak ve Büyükdere civarındaki nakliyatları büyük hızla devam etti.
23- 20 Eylül’de İngilizler tarafından 18 sandık tayyare telefonu ve şahsi eşya, Büyük Maslak’ta bulunan İngiliz Sahra Hastahanesi eşya ve malzemesi ile daha önce hareket eden 29. Sahra Bataryası’na ait bir miktar malzeme sevk edilmek üzere Tophane’ye nakledilip vapura yüklendiler.
24- 22 Eylül’de İngilizler bugün daha önce boşaltılmaya başladıkları Türklere yapılan işkencelerle meşhur Beyoğlu’ndaki Kroker Oteli’nin tahliyesine devam ettiler. Kâğıthane’deki barakalarla bazı mevkilerin tahliyesini de tamamen bitirdiler.
25- 23 Eylül ’te İngilizlerin 39. Sahra Bataryası, 87. Seyyar Hastahaneleri, bir tayyare top takımı, bir tayyare bölüğü ve çeşitli kıtaatlara mensup perakende efradı Vedic Vapuru’na bindirilerek İstanbul’dan gönderildiler.
26- 25 Eylül’de İngiliz Generali Harington, Gebze’de bulunan İngiliz müfrezesinin geri alınacağını ve 27 Eylül akşamı da boğazın Anadolu cihetinde bulunan İngiliz kuvvetlerinin bu bölgeyi tamamen terk ve tahliye edeceklerini Türk tarafına bildirdi.
27- 25 Eylül’de İngilizler Sefaköy’deki tayyare hangarlarını tamamen boşaltarak teslim ettiler. Maslak havalisindeki ağırlık nakliyatını tamamen tamamladılar. Kâğıthane’yi tamamen tahliye ettiler.
28- 26 Eylül’de General Harington vedalaşmak için Halife Abdülmecit Efendi’yi ziyarete gitti. Türklere teslim edecek askeri birlikler müstesna olmak üzere tüm askeri birlikler 30 Eylül akşamına kadar İstanbul’dan ayrılacaktır.
29- 28 Eylül 1923’te İngilizler bir iki gün önce verdikleri tahliye listesi çerçevesinde Ayaspaşa’da i Gümüşsuyu Kışlası ile 82. Umumi Hastaneyi, Haydarpaşa’da Süvari Kışlası’nı ve bir ahşap barakayı tahliye ve teslim ettiler.
30- 30 Eylül 1923’te İngilizler Maçka Kışlası ile Silahhanesini tamamen tahliye ederek Türk askeri yetkililerine teslim ettiler. Türk askeri yetkilileri tarafından teslim alınan kışlaya Türk bayrağı çekildi.
31- 1 Ekim’de Tophane Kışlaları ve silah fabrikaları, Şehremaneti binası, Dördüncü Vakıf Hanı ve diğer binalar müttefikler tarafından tahliye edilerek Türk yetkililerine teslim edildiler.
32- 2 Ekim’de saat 11.35’te önde General Harington bir Türk subayı sert ve gür bir sesle selam dur kumandasını verdi. TÜRK BAYRAĞININ ÖNÜNE GELDİKLERİ ZAMAN İLK ÖNCE GENERAL HARİNGTON ELDİVENLİ ELİNİ ŞAPKASININ KIRMIZI SİPERİNE GÖTÜREREK SELAM VERDİ.
33- Daha sonra generaller Türk bölüğünün önüne doğru ilerlediler ve müttefik bölükleri sıra ile generallerin önlerinden geçerek ülkelerine dönmek üzere vapurlara bindiler. Bu anı izlemeye bir kısmını oluşturan genç kızlar, ihtiyar kadınlar sevinçlerinden ağlıyorlardı.
34- Atatürk’ün dediği üzere, GELDİKLERİ GİBİ GİTMİŞLERDİ. Şimdi soruyorlar, neden bir kurşun atmadan gittiler diye. Cevabı çok açık. #KazandıkDaOndan
İstanbulun tahliye sürecini titizlikle araştıran Hüseyin Kalemli'ye teşekkür ederim.
Editör: TE Bilisim
