Ortadoğu coğrafyasında önemli bir aktör olabilecek bir konuma sahip olan İran Türklerini kaderine terk etmek ve onlarla tarihi bağı koparmak, toplumsal ve siyasi olarak bir başarısızlıktır. 1925 yılına kadar 1.000 yıl boyunca İran’ı yöneten, sadece 100 yıldan az bir süredir yönetilen konumunda olan İran Türklerini daha iyi tanımamız ve dış politika stratejimizde onlara daha fazla yer vermemiz gerekiyor.
Başta Güney Azerbaycan Türkleri olmak üzere Türkmenler, Kaşkaylar, Horasan Türkleri, Halaçlar, Sungurlar, Ebiverdiler, Kazaklar ve Özbekler gibi Türk boyları İran’ın değişik bölgelerinde yaşamaktadırlar. İran’ın her bölgesinde Türk varlığı bulunmakla birlikte, Türklerin Güney Azerbaycan (Kuzeybatı), Güney Kaşkay, Kuzeydoğu Türkmen Sahra ve Horasan Bölgelerinde yoğunlaştıkları görülmektedir.
İran’ın farklı bölgelerindeki Türk nüfus oranları
İran’ın farklı bölgelerindeki Türk nüfus oranları (Kaynak: Vikipedia)
İran’da yaşayan Türklerin büyük bir çoğunluğu, ülkenin resmî mezhebi olan Şiîliği (İran nüfusunun %42’si) benimsemiştir. Ülkede Sünnîlik, Musevilik, Hıristiyanlık ve Zerdüştlük de yasaldır. Türkler ve Kürtler arasında mensupları bulunan Şiîliğin Heterodoksi yorumu da sayılan Alevîlik, Kızılbaşlık, Bektaşîlik diye de adlandırılan anlayışlar ise yasadışı sayılarak tanınmamaktadır.
İran’a yapılan ilk Türk göçleri ve yerleşimlerinin “Kırmızı” ve “Ak Hun” gruplarının gelmeleriyle gerçekleştiği bilinmektedir. Türklerin İran coğrafyasına köklü bir şekilde yerleşmeleri ve burada hâkim unsur olmaları, İslâm’ı kabullerinden sonra (8. yüzyılın başlarında) mümkün olmuştur.
İran, Selçuklular tarafından Anadolu’dan önce Türk yurdu haline getirilmiştir. Moğol istilaları ile bölgeye Moğollar tarafından Türkistan Türkleri getirilmiştir. Anadolu, Türk yurdu haline gelince değişik dönemlerde de İran’a Türk göçleri olmuştur. Türk hakimiyeti döneminde İran, tarihinin her yönden en muhteşem dönemini yaşamıştır. Türklerin İran’ı yurt edinmeleri, 20. yüzyıl başlarına kadar devam etmiştir. Bu süreçte Türk Hanedanlar tarafından yönetilen İran da, Türkler dili, edebiyatı ve sosyal hayatı belirlemişlerdir.
İran Türkleri için dönüm noktası, Şah İsmail’in Anadolu’dan topladığı Türkmen beyleri ile Safevi Devletini kurmasıdır. Şah İsmail, bu davranışı ile Müslüman ve Türk olan iki devletin (Osmanlı – Safevi) karşı karşıya gelmesine neden olmuştur. İki Türk devletinin siyasî ilişkilerindeki kopuş, aynı zamanda tesiri günümüze kadar devam eden kültürel kopukluğa da sebep olmuştur. İki ülke arasındaki anlaşmazlıklar ve çekişmeler, her ne kadar siyasî veya dinî (mezhebî) sebeplere dayansa da, sonuçları itibariyle Anadolu Türklüğü ile İran Türklüğünü birbirinden büyük ölçüde habersiz kılmıştır. Bugün bile, iletişim ve haberleşme imkânlarının muazzam ilerlemişliğine rağmen Türkiye Türklüğü, İran’daki Türklerin ahvalinden bîhaberdir.
İran’ı büyük ölçüde Alevileştiren (Şiileştiren) gelişme, Safevi Devletinin kurulması olmuştur. Bu, bir kırılma noktasıdır. Bugün dini anlamda yaşadığımız ayrılıklar, mezhep çatışmaları ve savaşlarının temelinde bu kırılma vardır. İran Devletinin temel kodlarını bir şekilde Türkler belirlemiştir. İran Devletinin dinini, kültürünü ve bürokratik yapısını incelersek; Türk ve Türkmen izine rastlarız. Bu yüzden olsa gerek, Pehlevi Hanedanı kurulunca müthiş bir Türk düşmanlığı ve aşırı bir Fars milliyetçiliği politikası güdülmüştür. Pehlevi, saltanatı boyunca dilleri ve benlikleriyle İran Türklerini ortadan kaldırmayı amaçlayan asimilasyon planını, olanca vahşeti ile kanlı bir şekilde uygulamıştır.
1979’dan sonraki İran rejimi de, Türkler üzerinde güvenlik baskısı kurmuştur. 1997’den itibaren Türkler, Hatemi’nin iktidara gelmesiyle kendi dillerinde gazete ve dergi çıkarmaya başlayabilmişlerdir. Ahmedinejad iktidara gelince, bu iyileşme süreci yine zayıflamaya başlamıştır. İran Türkleri dağınıklık olduklarından ve kendilerini temsil eden bir siyasi lider bulunmadığından, siyasi alanda istedikleri etkinliğe sahip olamamışlardır.
İran’da Azerbaycan Türkleriyle birlikte diğer tüm Türk grupların nüfusunun 35-40 milyon arasında olduğu bilinmektedir. Bu hesaba göre İran nüfusunun yarısı Türk’tür.[8] Güney Azerbaycan bölgesi, bu sebeple İran için hayati bir öneme sahiptir. Çünkü Güney Azerbaycan’ın İran’dan ayrılması durumunda, İran’ın Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan ile sınırı kalmayacaktır. Türkiye Devleti’nin siyasi sahada mezhep politikası gütmediği sürece İran’da eli güçlüdür. Türkiye bu anlamda, İran Türklerinde milli bilinç oluşması için yardım edebilir. Milli bir TV kanalı kurabilir. Siyasetten uzak, Azerbaycan Türkçesi ile sadece kültürel içerikler yayınlanacak bir TV kanalı, milli bilincin oluşmasında çok etkili olabilir. Uydudan izlenen Türk kanalları dil açısından İran Türklerine büyük faydalar sağlayıp, çocukların daha ilkokul çağında İstanbul Türkçesi konuşabilmelerine faydası olsa da, milli bilinçlenme anlamında bu kanalların bir faydası olmamaktadır.
Netice itibariyle Türkiye–İran ilişkileri, İran Türkmenleri bağlamında yeniden kodlanmalıdır. Türkiye, İran Türkmenlerinin haklarını savunmalı ve onların varlığından aldığı güçle bölge siyasetinde daha aktif ve belirleyici bir güç olmalıdır. İran Türkleri birlik olurlarsa, İran siyasetinde etkili olabilir, Irak ve Suriye’deki mezhepsel savaşların önüne geçebilir ve Ortadoğu da huzur ortamının yakalanmasına katkı sağlayabilirler.
Muhammed IŞIK
