1215 Magna Carta
“Büyük Özgürlükler Sözleşmesi” 1215 yılında kral yasalara uymayı kabul etmiş ve İngiltere tarihinde ilk kez kralın yetkileri kısıtlanmış ve Derebeylere bazı haklar tanınmıştır.
1631 Koçibey Risalesi
1600’lü yıllar Osmanlı Devleti’nin duraklama devrinin başladığı yıllar. Koçibey devrin önemli düşünürlerinden. IV. Murat kendisinden devletin yönetimi hakkında bir rapor hazırlamasını ister. Koçibey raporunda özetle;
“Zimmet, adam kayırma, rüşvet ve irtikâp “konularında uyarılarda bulunur. Osmanlı tarihinde padişaha ilk defa verilen bu rapor kayıtlara “Koçibey Riasalesi” olarak geçer.
1808 Sened-i İttifak
Osmanlı'da ilk ciddi reform girişimi III. Selim ile başlar ve ulemanın direnişi ile karşılaşır. 28 Temmuz
1808'de II. Mahmut tahta çıkınca Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa tüm ayanı Kağıthane'de toplar.
Merkezi idare ayanın varlığını tanıyan bir protokol hazırlanır. Bu protokol tarihe Sened-i İtttifak olarak geçer.
Alev Çoşkun’a göre bu protokol Osmanlı Türk anayasa hukukunun ilk adımı olur.
1834 İlk Muhtar Seçimi
İlk Muhtarlık seçimi 1834’te Kastamonu Taşköprü’de yapıldı. II. Mahmut bunu tasvip etti ve ülke genelinde yapılmasını istedi.
1838 Meclis-i Ahkâm-ı Adliye
II. Mahmud zamanında denetlemek amacı ile kurulan yüksek yargı organıdır.
1839 Tanzimat Fermanı
3 Kasım 1839’da Gülhane’de okunan Tanzimat Fermanı devletin kendi yetkilerini sınırlayan ve vatandaşın temel haklarını belirten bir anayasa metni niteliğindedir.
1856 Islahat Fermanı
Batı Devletleri 1839 Islahat Fermanı yetkilerini yetersiz buldu. Sultan Abdülmecid’in sadrazamı Ali
Paşa’nın İngiliz ve Fransız büyükelçileri ile hazırladığı ferman gayr-i müslimlere daha geniş haklar tanınmış oldu.
1860 Yeni Osmanlılar
Namık Kemal, Ziya Paşa, Şinasi ve Ali Suavi gibi isimlerden oluşan Genç Osmanlılar grubu tanzimat
reformlarını yeterli bulmayan daha demokratik çözümler istiyorlar. Halk içinde etkinliği olmasa da asker ve sivil aydın kadrolarda çok etkili olmuşlardır.
1864 Vilayet Meclisleri
1864 yılında çıkan “Vilayet Nizamnamesi” le vali başkanlığında toplanan kuruldur.
1868 Şura-yı Devlet
Temeli, 1838 yılında kurulan Meclsi-i Ahkâm-ı Adliye adındaki mahkemeye dayanır. Abdülaziz döneminde ikiye ayrıldı. Şûrâ-yı Devlet bugünkü Danıştay, Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliye ise bugünkü
Yargıtay’ın işlevini üstlendi.
1876 Kanun-i Esasi ve I. Meşrutiyet
1876’da ilan edilen Kanun-i Esasi Osmanlı’nın batı anlamında ilk ciddi anayasası oldu.
Mithat Paşa önderliğinde hazırlanan Kanun-i Esasi ile 23 Aralık 1876’da II. Abdülhamid tarafından I.
Meşrutiyet ilan edildi.
13 Şubat 1878’de Osmanlı-Rus savaşı başlaması üzerine (93 Harbi) II. Abdülhamid meclisi tatil etti.
1889 İttihad-ı Osmani Cemiyeti
Abdullah Cevdet ve İbrahim Temo’nun önderliğinde bir kısım tıp öğrencilerinin kurduğu gizli bir siyasi örgüttür.
1895 Jön Türkler
Jön Türkler veya Genç Türkler 1876’da başlamakla beraber 1895’ten sonra etkisini gösteren meşrutiyet yanlısı, örgütçü genç ve aydın kuşak. Türkiye’de ve dünyada Genç Türkler olarak tanındılar. Abdullah
Cevdet, Ahmet Rıza, Ahmet Niyazi, Ali Fehmi, İbrahim Temo, İsmail Canbolat ve Tunalı Hilmi Genç
Türklerin önde gelenlerindendir. Türkçülük hareketi de bu dönemde ilk defa gündeme geldi.
Kurulan Partiler
1889 yılında Askeri Tıbbiye Mektebi’nde İttihad ve Terakki Cemiyeti kuruldu. 1908’de İttihad ve Terakki Partisi oldu.
Eylül 1908’de kurulan Ahrar Fırkası ile Kasım 1909’da kurulan Mutedil Hürriyetperveran Fırkası birleşerek 21 Kasım 1911’de Hürriyet ve İtilaf Fırkasını kurdular.
1908 II. Meşrutiyet
II. Abdülhamid 1878’de tatil ettiği Kanun-i Esasi’yi yeniden yürürlüğe koyduğunu ilan etti. Yeni meclisin mebus seçimleri 17 Aralık 1908’de yapılan seçimlerden sonra toplandı. Bu oluşuma I. Meşrutiyetin devamı diyen tarihçilerde vardır.
1912 İttihad ve Terakki
1912 yılının Şubat ayında yapılan seçimleri İttihadçılar kazandı. I. ve II. Balkan savaşları, Çanakkale savaşı
ve I. Dünya Savaşı İttihad ve Terakki iktidarında yapıldı.
On Yıl Sürecek Savaş
11 Ekim 1922’ye kadar sürecek savaş 8 Ekim 1912’de balkan Savaşı ile başladı. I. Dünya savaşı ile devam
etti ve Osmanlı Devleti bu savaşta da yenildi. 30 Ekim 1918’de yapılan Mondros Ateşkes Antlaşması ile
kayıtsız şartsız teslim oldu ve ülkenin tamamı işgal edildi.
Kongre İktidarları
İşgalin arkasından ülkenin her yerinde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk ve Redd-i İlhak cemiyetleri kuruldu. Bu cemiyetler topladıkları kongrelerle bölgesel iktidarlar oluşturdular. Bu oluşum Bülent
Tanör’ün Kongre İktidarları kitabından ayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır.
1920 Türkiye Büyük Millet Meclisi
19 Mayıs’ta Samsun’a çıka n Mustafa Kemal’in yaptığı Erzurum ve Sivas kongrelerinden sonra 23 Nisan 1920’de TBMM açıldı. Cumhuriyetin ilanına kadar ülke TBMM tarafından oluşturulan “Meclis
Hükümetleri” tarafından yönetildi.
30 Ekim 1923 – 1. Cumhuriyet Hükümeti
30 Eylül 1923’te TBMM’nin bir kısım üyeleri tarafından Cumhuriyet Halk Partisi kuruldu. 29 Ekim’de
Cumhuriyet ilan edildi. Ertesi gün 30 Ekim 1923’te İsmet İnönü’nün başkanlığında 1. Cumhuriyet
Hükümeti kuruldu.
Yeni Kurulan Partiler
17 kasım 1924’te “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası”, 19 Ağustos 1930’da “Serbest Cumhuriyet Fırkası” adıyla iki parti daha kurulduysa da bunlar kısa süre içerisinde kapandı ve Türkiye 1950’ye kadar CHP
Hükümetleri ile yönetildi.
Çok Partili Döneme Geçiş
18 Temmuz 1945’te Nuri Demirağ “Milli Kalkınma Partisi”ni kurdu.
CHP’li Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü demokrasiye dönük bazı hususların meclis gurubunda görüşülmesi için4 Haziran 1945’te bir önerge verdiler. Bu önerge siyasi tarihe “4’lü
Takrir” olarak geçti.
Önerge reddedildi. Adnan Menderes, refik Koraltan ve Fuat Köprülü CHP’den ihraç edildi. Celal bayar’da partiden istifa etti.
Bu önergeyi verenler 7 Ocak 1946’da “Demokrat Parti”yi kurdular.
20 Temmuz 1948’de Mareşal fevzi Çakmak ve Osman Bölükbaşı “Millet Partisi”ni kurdular.
14 Mayıs 1950 – Demokrat Parti İktidarda
“Yeter söz milletindir” sloganıyla seçimlere giren Demokrat Parti oyların %52,7’sini aldı. 408 Milletvekili çıkararak iktidar oldu. CHP 394 oyla 69 Milletvekili çıkardı.
Celal Bayar Cumhurbaşkanı, Adnan Menderes Başbakan oldu.
İnönü hayatının en büyük mağlubiyetini aldı diyenlere İnönü’nün cevabı: “Ülkeye demokrasi geldi.
Hayatımın en büyük zaferini kazandım” oldu.
Celal Bayar Cumhurbaşkanı olduktan sonra DP rozetini yakasından çıkardı. Her zaman kullandığı DP amblemli bastonunu bir daha kullanmadı.
1950’de okuma yazma oranı %36 idi. 1954’ seçimlerine Demokrat Parti “her köye bir ilkokul, her kazaya bir orta okul, her vilayete bir lise yapacağız” sloganı ile girdi. CHP buna: “Bir bina, bir müdür, bir de mühür yaparsan okul açtığını sanırsın” dedi.
Ama Demokrat parti bu seçimde oy oranını %56,6’ya milletvekili sayısı ise 503’e yükseltti. CHP oyları ise %34,8’e, Milletvekili sayısı ise 31’e düştü.
Menderes 1954 seçiminden sonraki gurup toplantısında kendisini alkışlayan Milletvekillerine: “Siz isterseniz hilafeti bile getirebilirsiniz” dedi.
Dinin siyasete alet edilmesi Menderes ile başladı. Menderesi, Süleyman Demirel, Demirel’i Turgut Özal takip etti ve Recep Tayyip Erdoğan ile bu günlere gelindi. Tarikat mensupları, bürokrasiye, okullara, yargıya, kışlaya kadar sokuldu.
Menderes’e destek giderek azaldı. 1958’de yapılması gereken seçimler 1957’ye alındı. 1957 seçimlerinde DP’nin oyları %47.7’ye, Milletvekili sayısı 503’ten 424’e düştü. CHP’nin milletvekili sayısı 31’den 178’e çıktı.
1957 seçimlerinden sonra halkın tepkisi giderek arttı. Tepki arttıkça Menderes’in baskısı arttı.
Ekonominin kötüye gitmesi sonucu 4 Ağustos 1958’de %300 devalüasyon yapılmak zorunda kalındı. 70 kuruş olan Mark 3 TL’ye , 2,80 olan dolar ise 7 TL’ye çıktı.
28 Nisan İstanbul Olayları
Beyazıt’ta başlayan protestolar da İstanbul Üniversitesi öğrencisi Turan emeksiz polisin seken bir kurşunu ile, İstanbul Erkek Lisesi öğrencisi Nedim Özpulat Çemberlitaş’ta tanktan düşerek hayatını kaybetti.
Bu olayların içinde ben de vardım. O zaman Sultanahmet Tekniker Okulunda idim.
Ankara’da 555K
5. ayın 5. gününde saat 5’te parolası ile protesto oldu. Menderes şimdi yıkılmış olan Eski Kızılay binası ile Amerikan Haberler Merkezi arasında arabadan indi ve öğrencilerin arasına girdi. Öğrencilere hitaben: “Ne istiyorsunuz?” dedi. Yakasına yapışan bir öğrenci “Hürriyet istiyoruz” dedi. Menderes’te:
“Başbakan’ın yakasını tutmuşsun. Bundan büyük hürriyet mi olur?” dedi. O öğrenci Siyasal Bilgiler
Fakültesi’nden Deniz Baykal idi.
Profesörlere “Kara cübbeliler”, “ben orduyu subaylarla da idare ederim” demesi “Vatan Cephesi”ni kurdu. Manisa’da yaptığı konuşmada Vatan Cephesi’ne karşı olanları vatan haini ilan etti.
Ve nihayet
18 Nisan 1960’ta “Tahkikat Komisyonu” kurulması Demokrat Parti’nin sonunu getirdi.
27 Mayıs 1960 Askeri Harekâtı
Kardeş kavgasını önlemek, dini kullanarak Atatürk ilke ve inkılaplarına aykırı uygulamaları önlemek amacıyla ordu 27 Mayıs 1960’ta yönetime el koydu.
Yönetimi, harekata katılan subaylardan oluşan 38 kişilik “Milli Birlik Komitesi (MBK)” kuruldu. Başkanlığa
Orgeneral Cemal Gürsel getirildi.
27 Mayıs 1960 – İlk Seçimin yapıldığı 15 Ekim 1961’e Kadar Yapılanlar
Atatürk’ün ölümü ile yarım kalan sonra II. Dünya savaşının başlaması ve takiben Demokrat Parti döneminde yapılmayan ancak devleti devlet yapan kurumlar bu dönemde yasalaştı. - - - - -
- 11 Ekim 1960 – Yedek Subay Öğretmenliği
- 17 Kasım 1960 – TSE (Türk Standartları Enstitüsü)
- 30 Kasım 1960 – DPT (Devlet Planlama Teşkilatı)
- 17 Aralık 1960 – DPD (Devlet Personel Dairesi)
- 2 Ocak 1961- Basın İlan Kurumu
- 3 Ocak 1961 – OYAK (Ordu Yardımlaşma Kurumu)
- 12 Ocak 1961 – SSK (Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi)
- 25 Nisan 1961 – AYM (Anayasa Mahkemesi)
- 9 Temmuz 1961 Anayasa Referandumu
- 20 Temmuz 1961 – HSK (Hakimler Savcılar Yüksek Kurumu)
- 22 Ağustos 1961 – KYK (Kredi ve Yurtlar Kurumu)
11 Şubat 1961’de Emekli Orgeneral Ragıp Gümüşpala “Adalet Partisi”ni kurdu. Eski DP’liler AP’de toplandılar. 15 Ekim 1961’de yapılan seçimleri CHP kazandı. AP ikinci parti oldu. 26 Kasım 1961’de İsmet
İnönü’nün Başbakanlığında CHP-AP koalisyon hükümeti kuruldu.
25 Ekim 1961 seçimlerinden sonra kurulan bazı önemli kurumlar:
- 24 Temmuz 1963 TÜBİTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırmalar Kurumu)
- 23 Aralık 1963 – TZOB (Türkiye Ziraat Odaları Birliği)
- 1 Mayıs 1964 TRT (Türkiye Radyo Televizyon Kurumu)
- 8 Nisan 1965 – MPM (Milli Prodüktivite Merkezi)
27 Mayıs, darbe, askeri müdahale, ihtilal ve devrim olarak nitelendirildiği de olmuştur.
Ancak;
Yüksek Adalet Divanı’nın verdiği idam kararından, başbakan Adnan Menderes, Dışişleri bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın infazına onay verilmesi, 27 Mayıs hareketini de, bunu yapan 38 kişilik Milli Birlik Komitesi’ni de bir daha altından kalkamayacakları vebalin altına soktu.
KAYNAKÇA
Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri
Bülent Tanör, Kongre İktidarları
Alev Coşkun, Devrimin İlk Karşıtları: Özgürlük Mücadeleleri Tarihimiz
Şerif Mardin, Türkiye Modernleşmesi
Yılmaz Öztuna, Osmanlı Devleti tarihi
Fethi Okyar, Büyük Günlerin Adam
Şevket Süreyya Aydemir, Menderes’in Dramı
Ahmet Yıldız, 27 Mayıs 1960 Devrimi
Numan Ersin, Devrim ve Demokrasi
Orhan Erkanlı, Anılar, Sorunlar, Sorumlular
Talat Aydemir, Aydemir’in Anıları
Mustafa Kaplan, Devrim Anıları
Haydar Tunçkanat, 27 Mayıs 1960 Devrimi
Ali Fuat Başgil, 27 Mayıs İhtilali ve Sebepleri
Altan Öymen, Ve İhtilal
Fethi ALİKOÇ
